بازار تجهیزات HVAC (Heating, Ventilation, and Air Conditioning) در ایران، به عنوان یکی از بخش‌های کلیدی صنعت ساختمان و صنایع مرتبط، نقش حیاتی در تأمین آسایش حرارتی، کیفیت هوای داخلی و کارایی انرژی ایفا می‌کند. این تجهیزات شامل سیستم‌های گرمایشی، تهویه مطبوع و سرمایشی مانند چیلرها، فن‌کویل‌ها، هواسازها و برج‌های خنک‌کننده می‌شود که در ساختمان‌های مسکونی، تجاری، صنعتی و حتی زیرساخت‌های حیاتی مانند بیمارستان‌ها و مراکز داده به کار می‌روند. ایران، با اقلیم متنوع جغرافیایی از مناطق گرمسیری جنوب تا سردسیر شمال، وابستگی شدیدی به این تجهیزات دارد. بر اساس گزارش‌های انجمن صنفی تولیدکنندگان تجهیزات تهویه مطبوع ایران، بازار HVAC در سال‌های پیش از تشدید تحریم‌ها، با رشد سالانه حدود ۱۵ درصدی روبرو بود و ارزش آن به بیش از ۲ میلیارد دلار می‌رسید.

با این حال، از دهه ۲۰۱۰ میلادی، تحریم‌های بین‌المللی، به ویژه تحریم‌های ایالات متحده و اتحادیه اروپا علیه برنامه هسته‌ای ایران، تأثیرات عمیقی بر این بازار گذاشته است. این تحریم‌ها نه تنها واردات تجهیزات و قطعات را محدود کرده، بلکه زنجیره تأمین، دسترسی به فناوری‌های نوین و حتی سرمایه‌گذاری‌های خارجی را مختل کرده‌اند. نتیجه این فشارها، افزایش هزینه‌ها، کمبود محصولات با کیفیت و تغییر الگوی مصرف به سمت تولیدات داخلی بوده است. در این مقاله، به بررسی جامع تأثیر تحریم‌ها بر بازار HVAC در ایران می‌پردازیم. تمرکز اصلی بر چالش‌های ایجادشده، استراتژی‌های مقابله‌ای و به ویژه پیشرفت‌های اخیر در تولید چیلرها خواهد بود. این بررسی بر اساس داده‌های اقتصادی، گزارش‌های صنعتی و تجربیات تولیدکنندگان ایرانی تدوین شده و نشان می‌دهد که چگونه تحریم‌ها، از یک سو مانع رشد شده و از سوی دیگر، موتور محرکه خودکفایی شده است.

تحریم‌ها، که از سال ۲۰۱۸ با خروج آمریکا از برجام شدت گرفت، بر تمام جنبه‌های اقتصاد ایران سایه افکنده‌اند. در بخش HVAC، این تأثیرات از افزایش ۲۰۰ درصدی قیمت ارز (از حدود ۴۰۰۰ تومان به بیش از ۶۰ هزار تومان در سال ۲۰۲۵) تا ممنوعیت صادرات فناوری‌های پیشرفته مشهود است. با این وجود، تولیدکنندگان داخلی با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D)، توانسته‌اند خلأهای وارداتی را پر کنند. برای مثال، در سال‌های اخیر، تولید چیلرهای باکیفیت داخلی افزایش چشمگیری داشته که نه تنها نیاز بازار را تأمین کرده، بلکه صادرات به کشورهای همسایه را نیز ممکن ساخته است. این مقاله در ادامه به تفصیل به این تحولات می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه صنعت HVAC ایران، علی‌رغم فشارها، به سمت پایداری حرکت کرده است.

مروری بر بازار HVAC در ایران قبل از تحریم‌ها

پیش از تشدید تحریم‌ها در اوایل دهه ۲۰۱۰، بازار HVAC ایران عمدتاً بر پایه واردات تجهیزات از کشورهای اروپایی و آسیایی استوار بود. برندهایی مانند Carrier، Daikin، Trane و York از ایالات متحده و اروپا، بیش از ۷۰ درصد سهم بازار را در اختیار داشتند. این تجهیزات با استانداردهای بالا، مانند AHRI (Air-Conditioning, Heating, and Refrigeration Institute)، وارد می‌شدند و در پروژه‌های بزرگ مانند برج‌های مسکونی تهران، مراکز تجاری اصفهان و بیمارستان‌های شیراز نصب می‌گردیدند. واردات سالانه حدود ۵۰۰ میلیون دلار تجهیزات HVAC، عمدتاً از طریق چین، ترکیه و امارات متحده عربی، جریان داشت.

در آن دوران، تولید داخلی محدود به مونتاژ ساده فن کویل زمینی، فن کویل سقفی و هواسازهای کوچک بود. شرکت‌های ایرانی مانند ایران رادیاتور و ماخ، با همکاری شرکای خارجی، محصولات نیمه‌صنعتی تولید می‌کردند. بازار با رشد ۱۲-۱۵ درصدی سالانه، به دلیل بوم مسکن مهر و پروژه‌های عمرانی دولت، رونق داشت. مصرف انرژی نیز، با توجه به یارانه‌های سوخت، بالا بود و تجهیزات با راندمان پایین (COP حدود ۲.۵) غالب بودند. با این حال، دسترسی آسان به قطعات یدکی و خدمات پس از فروش، رضایت مصرف‌کنندگان را جلب می‌کرد.

تحریم‌های اولیه در سال ۲۰۱۰، عمدتاً بر بخش بانکی تأثیر گذاشت و واردات را کند کرد، اما بازار همچنان پایدار ماند. تا سال ۲۰۱۵، با توافق برجام، امید به بازگشت سرمایه‌گذاری‌های خارجی افزایش یافت و شرکت‌هایی مانند Siemens و Johnson Controls مذاکراتی برای ورود به بازار ایران آغاز کردند. این دوره، فرصت طلایی برای انتقال فناوری بود، جایی که مهندسان ایرانی با آموزش‌های خارجی، دانش فنی را کسب کردند. با این وجود، وابستگی ۸۰ درصدی به واردات، بازار را آسیب‌پذیر کرد. گزارش‌های اتاق بازرگانی ایران نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۷، بیش از ۶۰ درصد چیلرهای صنعتی وارداتی بودند و تولید داخلی کمتر از ۲۰ هزار واحد در سال.

این وضعیت، زمینه‌ساز تحولات بعدی شد. تحریم‌ها نه تنها حجم واردات را کاهش داد، بلکه کیفیت و تنوع محصولات را نیز تحت تأثیر قرار داد. با این حال، این دوره، بذر خودکفایی را کاشت و شرکت‌های داخلی را به سمت تحقیق برانگیخت.

تحریم‌ها و تأثیرات اقتصادی بر بازار HVAC

تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، از سال ۲۰۱۸، با تمرکز بر محدودیت‌های مالی و تجاری، زنجیره تأمین جهانی را مختل کرد. ممنوعیت SWIFT، تحریم‌های ثانویه بر شرکت‌های طرف معامله با ایران و افزایش تعرفه‌های گمرکی، واردات تجهیزات HVAC را به شدت گران کرد. بر اساس گزارش بانک مرکزی ایران، هزینه واردات یک چیلر ۱۰۰ تنی از ۵۰ هزار دلار به بیش از ۱۵۰ هزار دلار در سال ۲۰۲۳ رسید، که عمدتاً به دلیل نوسانات ارزی بود.

این فشارها، بازار را به دو بخش تقسیم کرد: بخش لوکس برای پروژه‌های دولتی و خصوصی بزرگ، که همچنان به واردات قاچاقی یا واسطه‌ای از طریق کشورهای همسایه وابسته است، و بخش متوسط و کوچک، که به تولیدات داخلی روی آورده. افزایش قیمت‌ها، تورم ۴۰ درصدی در بخش ساختمان را به دنبال داشت و پروژه‌های عمرانی را ۳۰ درصد کند کرد. انجمن تولیدکنندگان HVAC گزارش می‌دهد که در سال ۲۰۲۴، حجم واردات تجهیزات از ۴۰۰ میلیون دلار به ۱۵۰ میلیون دلار کاهش یافت، که منجر به کمبود ۲۵ درصدی در تأمین فن‌کویل‌ها و هواسازها شد.

از منظر اقتصادی کلان، تحریم‌ها بر زنجیره ارزش تأثیر گذاشت. دسترسی به کمپرسورهای Bitzer آلمانی یا Danfoss دانمارکی قطع شد، که ۶۰ درصد هزینه یک چیلر را تشکیل می‌دهد. این امر، هزینه تولید را ۵۰ درصد افزایش داد و شرکت‌های کوچک را ورشکست کرد. با این حال، دولت با سیاست‌های حمایتی مانند معافیت‌های گمرکی برای مواد اولیه و صندوق نوآوری و شکوفایی، به تولیدکنندگان کمک کرد. سرمایه‌گذاری در R&D از ۵ میلیارد تومان در ۲۰۱۹ به ۲۰ میلیارد در ۲۰۲۵ رسید.

تأثیرات روانی نیز قابل توجه است. ترس از قطع خدمات پس از فروش، مصرف‌کنندگان را به سمت محصولات داخلی سوق داد. گزارش دنیای اقتصاد نشان می‌دهد که سهم بازار تولیدات ایرانی از ۲۰ درصد به ۶۵ درصد در سال ۲۰۲۵ افزایش یافته است. این تحول، اشتغال‌زایی ۵۰ هزار نفری در بخش ایجاد کرد، اما کیفیت ناهمگون محصولات اولیه، چالش‌هایی به همراه داشت.

در کل، تحریم‌ها بازار را از وابستگی به استقلال سوق داد، اما با هزینه‌های سنگین.

چالش‌های خاص برای تجهیزات HVAC تحت تحریم‌ها

تجهیزات HVAC، به دلیل پیچیدگی فنی و نیاز به قطعات الکترونیکی پیشرفته، از حساس‌ترین بخش‌ها به تحریم‌ها هستند. کمبود میکروکنترلرها و سنسورهای دقیق، مانند آن‌هایی که در سیستم‌های VAV (Variable Air Volume) استفاده می‌شوند، کیفیت تهویه را کاهش داد. در اقلیم گرم ایران، جایی که دمای تابستانی به ۵۰ درجه می‌رسد، چیلرهای ناکارآمد منجر به مصرف انرژی ۳۰ درصد بیشتر شد.

چالش دیگر، استانداردسازی است. تجهیزات وارداتی با استانداردهای ISO 5151 مطابقت داشتند، اما تولیدات داخلی اغلب با تأخیر در اخذ گواهی‌ها روبرو بودند. گزارش انجمن HVAC نشان می‌دهد که ۴۰ درصد پروژه‌های ۲۰۲۳ به دلیل ناسازگاری تجهیزات، تأخیر خوردند. همچنین، خدمات پس از فروش مختل شد؛ قطعات یدکی با تأخیر ۶ ماهه وارد می‌شدند و هزینه تعمیرات دو برابر گردید.

در بخش صنعتی، تحریم‌ها بر صنایع پتروشیمی و فولاد تأثیر گذاشت، جایی که HVAC برای کنترل دما حیاتی است. کمبود برج‌های خنک‌کننده، تولید را ۱۵ درصد کاهش داد. با این حال، این چالش‌ها، نوآوری را برانگیخت. شرکت‌ها به سمت استفاده از مبردهای جایگزین مانند R410A بومی‌سازی‌شده روی آوردند.

رشد تولید داخلی و نوآوری‌ها در پاسخ به تحریم‌ها

تحریم‌ها، تولیدکنندگان ایرانی را وادار به خودکفایی کرد. از سال ۲۰۲۰، سرمایه‌گذاری در خطوط تولید افزایش یافت و شرکت‌هایی مانند پویش تهویه، تهویه دماوند و سرما آفرین، ظرفیت تولید را دو برابر کردند. گزارش تهویه نگار نشان می‌دهد که تولید چیلرهای داخلی از ۱۰ هزار واحد به ۳۰ هزار واحد در سال ۲۰۲۵ رسید.

در چند سال اخیر، تولیدکنندگان ایرانی چیلرهای بسیار باکیفیتی را به بازار ایران عرضه کرده‌اند. این چیلرها با راندمان COP بالای ۴ و استفاده از کمپرسورهای بومی‌سازی‌شده، با استانداردهای جهانی رقابت می‌کنند. از جمله، شرکت تهویه آسمان با تولید چیلرهای تراکمی هوا خنک و آب خنک، سهم قابل توجهی در بازار کسب کرده است. این شرکت، واقع در شهرک صنعتی خرمدشت، با تمرکز بر مبدل‌های حرارتی فین‌تیوب، محصولاتی با دوام بالا عرضه می‌کند که در پروژه‌های صنعتی مانند پالایشگاه‌ها نصب شده‌اند.

این پیشرفت‌ها، نتیجه همکاری دانشگاهی-صنعتی است. برای مثال، دانشگاه صنعتی شریف با شرکت‌های HVAC، بر بهینه‌سازی انرژی کار کرده و الگوریتم‌های کنترل هوشمند توسعه داده است. چیلر ایرانی، به عنوان نمادی از این خودکفایی، با قیمت ۴۰ درصد کمتر از نمونه‌های وارداتی، بازار را تسخیر کرده است.

نوآوری‌ها شامل استفاده از مواد کامپوزیتی برای کاهش وزن و IoT برای نظارت است. صادرات به عراق و افغانستان نیز آغاز شده و ارزش آن به ۱۰۰ میلیون دلار رسیده. این رشد، نه تنها اقتصادی، بلکه زیست‌محیطی است؛ چیلرهای جدید مصرف آب را ۲۵ درصد کاهش داده‌اند.

تمرکز بر چیلرها: انواع، تفاوت‌ها و انتخاب

چیلرها، به عنوان قلب سیستم‌های HVAC، آب سرد را برای سرمایش تولید می‌کنند و در ظرفیت‌های ۵ تا ۵۰۰ تن تبرید عرضه می‌شوند. انواع اصلی شامل تراکمی (با کمپرسور) و جذبی (با جاذب) هستند. در ایران، چیلرهای تراکمی غالب‌اند به دلیل کارایی بالا در اقلیم خشک.

تفاوت چیلر اسکرال و اسکرو در نوع کمپرسور است: اسکرال برای ظرفیت‌های پایین (تا ۱۵۰ تن) مناسب‌تر و کم‌صدا است، در حالی که اسکرو برای صنعتی (بالای ۲۰۰ تن) راندمان بالاتری دارد اما گران‌تر است.

برای انتخاب، از جدول انتخاب چیلر استفاده می‌شود که بر اساس بار حرارتی، دمای محیط و کاربری، ظرفیت را پیشنهاد می‌دهد. مثلاً برای ساختمان مسکونی ۱۰۰۰ متری در تهران، ۵۰ تن کافی است.

ساخت چیلر صنعتی در ایران

ساخت چیلر صنعتی، فرآیندی پیچیده شامل طراحی کمپرسور، اواپراتور و کندانسور است. در ایران، شرکت‌هایی مانند تهویه آسمان، چیلرهایی با ظرفیت 300 تن تولید می‌کنند. این ساخت، با نرم‌افزارهای شبیه‌سازی مانند ANSYS، بهینه‌سازی می‌شود و هزینه را ۳۰ درصد کاهش می‌دهد.

آینده بازار HVAC و فرصت‌ها

با ادامه تحریم‌ها، بازار به سمت دیجیتال‌سازی حرکت می‌کند. سیستم‌های هوشمند HVAC با AI، مصرف انرژی را ۲۰ درصد کم می‌کنند. رفع احتمالی تحریم‌ها، واردات را تسهیل خواهد کرد، اما تولید داخلی پایه محکمی است. فرصت‌های صادراتی به اوراسیا، رشد ۲۵ درصدی را نوید می‌دهد.